کتاب روضه الصفویه

کتاب روضه الصفویه

کتاب روضه الصفویه

کتاب روضه الصفویه تألیف میرزابیگ جُنابدى و به کوشش غلامرضا طباطبایى مجد مى باشد که متضمن وقایع و حوادث در حدود صد و سى سال تاریخ خاندان صفوى از جلوس شاه اسماعیل اول (۹۰۷ ق. در تبریز) تا آغاز چهلمین سال پادشاهى شاه عباس (۱۰۳۶) است. مؤلف کتاب، میرزابیگ حسن بن حسینى جُنابدى [گنابادى] است که سیزده سال براى تألیف آن عمر گذاشته و آن را در سال ۱۰۳۶ در بلده طیبه قاین، به اتمام رسانده است.

پس از پیش گفتار و مقدمه، از ۵ شاه ایرانى در ۵ فصل، سخن به میان آمده است. شاه اسماعیل، شاه طهماسب، شاه اسماعیل دوم، سلطان محمد صفوى و شاه عباس صفوى، از این پادشاهان مى باشند.

روضه الصفویهمجموعه اى است از تصویرهاى زنده رویدادها، طرز زندگى مردم، میدان هاى رزم و بزم. مؤلّف در شرایط مقتضى در فصل هاى مناسب کتاب، مخصوصا در جلد دوّم، تدبیرهاى کشوردارى و لشکر آرایى سلاطین و سرداران صفوى را آن چنان که بوده به تصویر مى کشد. گزارش دقیق و مفصّل از بعضى سنن و آداب مرسوم آن روزگار اهمیّت کتاب روضه الصّفویّه را عیان مى سازد. صحنه هاى سوگوارى در عزاى عزیزى از دست رفته، مراسم عروسى، تولّد و… به طرز جامع و گویایى در متن کتاب دیده مى شود.

کتاب درباره چه موضوعی است؟

روضه الصفویه، پنجمین متن تاریخى مربوط به دوره صفوى است. این اثر متضمن وقایع و حوادث در حدود یک صد و سى سال تاریخ خاندان صفوى از جلوس شاه اسماعیل اول در تبریز (۹۰۷ق) تا آغاز چهلمین سال پادشاهى شاه عباس (۱۰۳۶ق) است.

کتابروضه الصفویهبدون شکّ یکى از اسناد گرانبهاى تاریخ ایران در عصر صفوى است و موضوع آن به دورانى مربوط مى شود که ایران اسیر بلاى ملوک الطوایفى و جذر و مدهاى مشکلات سیاسى و اقتصادى بوده است، لذا حسّاس ترین زمان ها براى حصول به وحدت ملّى ایرانیان، همین دوران است که شاه اسماعیل با استفاده از موقعیّت معنوى خویش و با درک صحیح و دقیق اوضاع و احوال ایران، بنیان سلسله اى را گذاشت که بیش از دو قرن بر سراسر فلات ایران، که در دوران شاه عبّاس اوّل حدود آن به وسعت امپراتورى ساسانیان مى رسید، حکمفرمایى کرده است.

کتاب حاضر وقایع و رخدادهاى دوران شاه اسماعیل اوّل را به صورت توالى سنین تا دوران پادشاهى شاه طهماسب نشان مى دهد و به بررسى دوره اى نسبتا طولانى، حدودا ۵۴ سال، آرامش دولت نوپاى صفوى که موجودیّت خود را در میان دشمنان خارجى و مخالفین داخلى استوار مى سازد، مى پردازد. لیکن با مرگ شاه طهماسب آتش هرج و مرج ناشى از کشمکش و رقابت امراى قزلباش و حمایت پردگیان تتق عصمت از یک سردار قزلباش زبانه مى کشد و سرداران قزلباش نیز به بهانه طرفدارى از پسران شاه طهماسب؛ یعنى حیدر میرزا و اسماعیل میرزا، با یکدیگر به جنگ و مخالفت مى پردازند، در نتیجه حیدر میرزا فرزند محبوب شاه به دستور خواهر ناتنى خود پریخان خانم، و به دست شمخال خان دایى خود کشته مى شود و اسماعیل میرزا، که به دلیل خود سرى ها و عصیان هایش علیه پدر مدّت قریب به ۲۰ سال در قلعه قهقهه محبوس بود، به سلطنت مى رسد. وى در مدّت تقریبا یک سال و چهار ماه و نیم پادشاهى (از ۲۷ جمادى الّاول سال ۹۸۴ تا ۱۲ رمضان ۹۸۵) اکثر شاهزادگان صفوى را از بین مى برد و سرانجام خود نیز جان بر سر این سودا مى بازد.

بعد از مرگ نابهنگام شاه اسماعیل دوّم، سران قزلباش تنها فرزند ذکور بازمانده شاه طهماسب؛ یعنى سلطان محمّد خدابنده، را که خود و فرزندانش، مخصوصا عباس میرزا که بعدا به عنوان شاه عباس ایران را از ورطه نیستى به شاهراه ترقى رسانید و به طور معجزه آسا از چنگال دژخیمان برادرش رهایى یافته بودند، بر تخت سلطنت نشاندند. ولى چون این پادشاه به دلیل نابینایى و ضعف روحى قادر به اداره مملکتى که بعد از مرگ شاه طهماسب دچار هرج و مرج و زور آزمایى سرداران قزلباش بود، نبود، ناچار اداره مملکت به دست پسرش حمزه میرزا و زنش ملکه مهد علیا و عدّه اى از سران فرصت طلب قزلباش افتاد.

در این زمان به دلیل کارشکنى ها و ایجاد و تشدید نارضایتى ها از سوى سرداران ناراضى قزلباش، زمینه مناسبى جهت عرض اندام و تاخت و تاز دشمنان خارجى؛ یعنى دولت عثمانى و مهاجمین اوزبک، بوجود آمد که با استفاده از نفاق و دودستگى بین سران قزلباش و عدم تمرکز قدرت در حکومت مرکزى، به مرزهاى کشورمان حمله ور شده و دست به قتل و غارت زدند. لیکن در این اوضاع مغشوش، حمزه میرزا که در چند مورد با مردانگى خود حملات عثمانى ها را دفع کرده بود، با توطئه عدّه اى از سرداران قزلباش چراغ عمرش به دست دلاکش، خداوردى نام، خاموش مى شود.

بعد از این اتّفاق، ایرانى که در اثر سیاست صحیح و تدبیر شاه اسماعیل و پسرش شاه طهماسب، با کسب وحدت ملّى توانسته بود به عنوان قدرتى بزرگ در محافل سیاسى و نظامى آن روز جهان مطرح شود، به روزى مى افتد که آرامش و آسایش از آن رخت برمى بندد و هر صاحب قدرتى در گوشه اى از آن دم از استقلال و خودسرى مى زند. تا این که شاهزاده عبّاس میرزا، فرزند دیگر سلطان محمّد، به کمک مرشد قلیخان و با استفاده از بى ثباتى حکومت مرکزى در سال ۹۹۶ شهر قزوین را تسخیر و با نام شاه عبّاس بر تخت سلطنت مى نشیند. سال هاى اوّلیّه سلطنت این پادشاه، مصروف از بین بردن یاغیان داخلى اخراج و انهدام قدرت هاى بیگانه از خاک ایران؛ مى گردد به عبارت دیگر سال هاى اوّلیّه دوران شاهنشاهى شاه عبّاس شاهد وقایعى است که طىّ آن ها قدرت سلطنت در گیرودار از میان بردن عصیان ها و سرکشى هاى داخلى است، و دوران بعدى حکومت این شاه مصروف طرد متجاوزین بیگانه؛ به ویژه دولت عثمانى مى شود. آخرین واقعه اى که در کتاب حاضر از آن نام برده شده است، توجّه حافظ احمد پاشا، سردار روم، است جهت تصرّف دارالسّلام بغداد که بر اثر دلاورى هاى زینل خان بیگدلى موفق به این کار نمى شود.

شرح ماجراهایى که رئوس آن ها از نظرتان گذشت، در کتابروضه الصفویهبه تفصیل آمده است. درست است که شرح این ماجراها در دیگر کتب تاریخى مربوط به این دوران؛ از جمله عالم آراى عباسى اسکندربیگ، احسن التواریخ حسن بیگ روملو، نقاوه الاثار محمّد بن افوشته اى، تاریخ عبّاسى جلال الدّین محمّد یزدى منجّم شاه عبّاس، عالم آراى صفوى و دیگر اسناد و مدارک دوران صفویّه آمده است؛ ولى از جمله امتیازهایى که این کتاب بر کتب مشابه این است که وقایع مندرج در این کتاب، یا در کتب دیگر نیامده و یا اگر آمده؛ به طور خلاصه و گذرا مطرح شده است. علاوه بر آن میرزا بیگ به غیر از شرح واقعات و رخدادهاى معروف دوران صفوى، از شرح و بیان رویدادهاى جزیى؛ از جمله آداب و رسوم مربوط به آن دوران، چشم پوشى نکرده و آن ها را با قلمى دقیق و موشکافانه توضیح داده است؛ مخصوصا اوضاع و احوال دوران شاه عبّاس، که مؤلّف شخصا در اکثر حوادث و رویدادها حضور داشته و آن ها را مفصّلا شرح داده است.

در حقیقت مى توان ادّعا کرد که میرزا بیگ تصویر زنده و گویایى از جزئیّات و حوادث یک صد و سى سال دوران حکومت سلاطین صفوى، على الخصوص اوضاع چهل سال از دوران سلطنت شاه عبّاس اوّل را در اختیار علاقه مندان تاریخ پر از فراز و نشیب کشورمان مى گذارد، به طورى که خواننده هنگام مطالعه پا به پاى مؤلف خود را در زمان و مکان اتّفاق وقایع احساس مى کند و این امتیازى است بر کتاب حاضر.

از فحواى متن حاضر پیداست که شالوده تألیف و تنظیم کتابروضه الصفویهبر اساس استفاده از سه نوع منبع گذاشته شده است: اسناد و مدارک مکتوب، مسموعات، و مشاهدات عینى.

مؤلف بنا به اظهار خود در فصل آخر کتاب در بیان صحّت روایت این نامه که بهروضه الصفویهموسوم است ، وقایع مربوط به سلسله النسب صفوى، رویدادهاى دوران شاه اسماعیل اوّل تا وقایع دوران شاه طهماسب را بر اساس مطالب صفوه الصفاى ابن بزّاز، حبیب السیر خواندمیر ، و جهان آراى غفارى تألیف کرده است.

در تألیف اوضاع و احوال دوران شاه اسماعیل ثانى و سلطان محمّد خدابنده، مؤلّف قول راویان ثقه را ملاک عمل قرار داده است.

از نظر سبک نگارش، روضه الصّفویّه نیز همچون دیگر نوشته هاى دوران صفویّه، داراى نثرى متکلّفانه است. جملات کتاب طولانى و توأم با عبارت پردازى و آرایش هاى لفظى است، لکن على رغم این ایراد، متن از جاذبه کلام و نکات ادبى خالى نیست و در اکثر نقاط کتاب، شیوه و روش سخن پردازى بر نکته هاى تاریخى برترى مى یابد. گذشته از آن سخن مؤلف و شیوه نگارش یک دست و پخته است، به خصوص این پختگى در جلد دوّم که مطالب آن شامل مسموعات و مشاهدات عینى مؤلّف است، بیشتر به چشم مى خورد. نمونه اى چند از نثر متکلّفانه متن حاضر.

در روضه الصّفویّه لغات ترکى و مغولى، به کثرت بکار رفته است، و این یکى از جنبه هاى مهّم و ارزشمند کتاب است که کاربرد الفاظ عوام به نحو مطلوبى در اختیار محققّین فنّ قرار مى گیرد. با این که در فهرست پایان کتاب در بخشى به نام لغتنامه کلیّه این لغات همراه دیگر لغات به صورت الفبایى و با شروح و معانى دقیق و مقتضى حال گنجانیده شده است.

میرزا بیگ گاهى در شروع فصل تازه جهت حفظ تسلسل و ترتیب مطالب تاریخى کتاب اشاره اى کوتاه به فصل گذشته مى کند.

درروضه الصفویه، مثل دیگر منابع این دوره، القاب و عناوین دربارى جاى و منزلتى خاص دارند، که به نوبه خود راهنماى لازم و مفیدى است، در شناخت طبقات اجتماعى و مناصب و مشاغل متداول آن روزگار. از جمله: شحنه، عسس، خوانسالار، کوتوال، نقبچى، قورچى، یوزباشى، مین باشى، بیگلربیگى، یساول، قاپوچى، تواچى، لله گى، خلیفه الخلفایى، و تعدادى از آن ها که احتیاج به شرح مبسوطى داشتند، در بخش تعلیقات توضیح کافى در مورد تک تک شان آورده شده و بقیّه در ذیل لغات و ترکیبات فهرست شده و معنى مناسبى براى هر کدام شان قید گردیده است.

یکى از وجوه اهمیّتروضه الصفویه، در برداشتن اطلاعات دقیق درباره شهرها و دیه ها و مناطق جغرافیایى قلمرو دودمان صفوى است. اطّلاعات نسبتا دقیقى که مؤلّف راجع به شهرها، قصبه ها و حتّى کوره ده هاى تحت تصرّف سلاطین صفوى، به ویژه مناطق قسمت شمال و شمال غرب ایران که امروز اکثر آن ها جزء خاک کشور شوروى است، مى دهد، مى تواند براى محقّقین و علاقه مندان جغرافیاى تاریخى ایران آن روزگار جزء منابع مهمّ و قابل اعتنا باشد. البتّه شهرها و مناطق قسمت هاى شرق و مرکزى ایران نیز از چشم تیزبین مؤلّف دور نمانده و ضمن شرح حوادث تاریخى این دوران به این مهمّ نیز عنایت کافى داشته است. مصحّح نیز در مورد این مناطق جغرافیایى سعى کرده، علاوه بر تصحیح اغلاط احتمالى آن ها، شرح کامل و مفیدى، با استفاده از منابع جغرافیا تاریخى موجود، راجع به هر یک از آن ها ارایه بدهد.

کتاب یکى از منابع دست اول و مهم براى مطالعه دوره صفوى است، نهایت این که شدت علاقه و ارادت مؤلف به شاه عباس صفوى، به حدى بوده که تا توانسته تمام جریان ها و اتفاقاتى را که نقل آن ها به ضرر شاه عباس بوده، تحریف یا تعدیل کرده است. در عین حال امتیاز این کتاب بر کتاب هاى مشابه در این است که وقایع مندرج در این کتاب، یا در کتب دیگر نیامده و یا اگر آمده، به طور خلاصه و گذرا مطرح شده است . افزون بر این، مؤلف قلمى دقیق و موشکاف داشته و خود در اغلب حوادث و امور حاضر و ناظر بوده است و در واقع کتاب او آینه دوره صفوى است.