در میان آثار هدایت, داستان «مردی که نفسش را کشت» کمتر مورد توجه منتقدین و متفکرین واقع شده است, اما این مسئله از اهمیت آن چه هدایت در این داستان بیان کرده نمی کاهد.
در میان آثار هدایت, داستان مردی که نفسش را کشت کمتر مورد توجه منتقدین و متفکرین واقع شده است, اما این مسئله از اهمیت آن چه هدایت در این داستان بیان کرده نمی کاهد. مردی که نفسش را کشت, سرگذشت معلمی ساده به نام حسینعلی است که در پی درک حقیقت و عشق ماورائی, به تمامی نیازها و لذات مادی پشت پا زده است. تنهایی و عزلت او ناشی از درک پوچی و تهی بودگی مدرن نیست, بلکه او بر آن است تا با گذر از پوچی دنیوی به معنای جاودان معنوی نائل آید. حسینعلی در این سیرو سلوک, راه زهد و تقوی در پیش گرفته و از هر آن چه مادی و دنیوی است, حذر می کند. لیکن با مشاهده دروغ و ریای نهفته در زندگی مرشد خویش, دچار سرخوردگی و تردید شده و در نهایت انتحار می کند. هدایت در این داستان, دغدغه های همیشگی خود را درمورد حقیقت و امر مطلق به زیبایی آشکار کرده هستی شناسی عرفانی را به چالش می کشاند. حسینعلی نمونه بارز گوشه نشینی و زهد عارفانه است که در برابر تحمل این رنج و ریاضت, حقیقت و لذتی برتر و پایدار را انتظار می کشد, اما در مرحله ای از این سیرو سلوک عارفانه, در اثر یک اتفاق تمامی دنیای پاک و زاهدانه ای که برای خویش ساخته بود فرو ریخته و دنیای حقیقی بر او نمایان می شود. نویسنده, دروغین بودن رابطه نابرابر مرید و مرشد, که اصل ارتباطی در دنیای عارفانه است را نمایان کرده بر آن است تا مطابق با جهان بینی مدرن خویش, رسالت انسان را تنها بر دوش خود او گذارد. هدایت نارسایی عرفان و باورهای عارفانه را در حل مسائل انسان در دنیای جدید می نمایاند. در شناخت شناسی عارفانه, نفس محصول غرابت و از خودبیگانگی انسان و هبوط او از فردوس می باشد, پس باید کشته شود تا وصال دوباره حاصل آید. اما در جهان بینی مدرن, تمایز میان خود باقی و خود فانی وجود ندارد, کما این که هدایت در این اثر نشان می دهد که حسینعلی در راه کشتن نفس خویش, در نهایت خودش را, کل هستی اش را, نابود می کند. هدایت بی هودگی تلاش جهت دستیابی به حقیقتی والاتر از انسان را آشکار کرده و حقیقت مطلق را دست نیافتنی می داند. آگاهی راستین فراتر از آن چه هست, وجود ندارد, پیدا و پنهان هستی همین است و امیدی به نجات و رستگاری نیست.
فارسی 
